Ξεκινήσαμε την μελέτη του έργου του Ντοστογιέφσκι Το Υπόγειο. Με αφορμή το κείμενο επιχειρούμε να διαπραγματευτούμε τα ζητήματα  του κακού, της ασυνείδητης πράξης, του πόνου, της ελευθερίας και της ηθικής συνείδησης. Η κακία, ο φθόνος, ο ανεκπλήρωτος έρωτας, η αίσθηση της ηθικής ταπείνωσης, η βία εναντίον των γυναικών και των παιδιών, ο αλκοολισμός, η ενοχή, η συγχώρεση, η ζωή χωρίς νόημα, το παράλογο της ύπαρξης,  η υπέρβαση και η λύτρωση από τον πόνο,  θίγονται από τον Ντοστογιέφσκι  και γίνονται αφορμή για μια  βιωματική προσωπική διερεύνηση.  Η μελέτη γίνεται με τρόπο βιωματικό.  

Αξιοποιώντας τις μεθόδους  της αυτόματης γραφής και του αυθόρμητου θεάτρου  ερχόμαστε σε επαφή με το κείμενο του Ρώσου συγγραφέα, επιχειρώντας να διερευνήσουμε τα ερωτήματα, σε σχέση με την προσωπική μας αλήθεια και την βαθύτερη μας  επιθυμία για ελευθερία. Όπως και ο ίδιος ο Ντοστογιέφσκι γράφει: “ Συμφωνώ, δύο και δύο κάνουν τέσσερα, είναι έξοχο πράγμα : μα για να το θαυμάσω όχι! Λοιπόν, δύο και δύο κάνουν πέντε, είναι καμιά φορά πιο χαριτωμένο αυτό”   

Η τέχνη, η καλλιτεχνική δημιουργία και  η αισθητική καλλιέργεια είναι αναπόσπαστα δεμένη με τη διαμόρφωση του ψυχικού κόσμου του ανθρώπου, τη μάθηση και την καλλιέργεια νέων ενδιαφερόντων, ικανοτήτων και δεξιοτήτων, οι οποίες εμπλουτίζουν την ύπαρξη μας και μας καθιστούν ικανούς να βιώσουμε την αγάπη, τη χαρά, τη δημιουργικότητα.  

Η συνάντηση πραγματοποιείται κάθε Δευτέρα στις 21.30 έως τις 23.00.  

Η συνεισφορά έχει οριστεί στα 10 ευρώ. 

Η δήλωση συμμετοχής είναι απαραίτητη.   

Τηλέφωνο επικοινωνίας: 6944473089  

Την ομάδα συντονίζει ο Περικλής Αγγελόπουλος Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας- Υπ. Διδ. Θεολογίας. 

20-11-2022  

                   Το ψυχικό  τραύμα και η θεραπεία του μέσα απο τη ματιά του Ντοστογιέφσκι.

Ο Ντοστογιέφσκι, στο κείμενο του,  Η συζήτηση μου με έναν γνωστό από την Μόσχα. Σημείωση με αφορμή ένα νέο βιβλίο,   αναφέρεται στο ζήτημα της κακοποίησης, συνδέοντας το,  με το ευρύτερο ερώτημα,  που αφορά τις κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές και τις ευρύτερες ιστορικές και πολιτισμικές συνθήκες, εντός των  οποίων,  φανερώνεται το φαινόμενο της κακοποίησης. Θέτοντας ουσιαστικά το ερώτημα για την ανθρώπινη φύση, το καλό  και το κακό,  επιχειρεί να απαντήσει αναζητώντας τη σχέση του ανθρώπου με το ιερό, την οποία και χαρακτηρίζει, ως την ρίζα της ζωής.  Ο Ντοστογιέφσκι στο κείμενο αυτό,  μιλά για την αξία της παράδοσης, και τη σημασία της μνήμης, στη  διαμόρφωση της προσωπικής και συλλογικής ζωής. Για τον Ντοστογιέφσκι, η  οικογένεια,  είναι ο φορέας της μετάδοσης του τρόπου του ιερού, της αγάπης για την πατρίδα, της αγάπης για τον Χριστό. Η οικογένεια γίνεται αντιληπτή  ως η  πρωταρχική  πηγή,  των αναμνήσεων και των παραστάσεων, οι οποίες χαράσσονται στην ψυχή του παιδιού και συνοδεύουν, σε ολόκληρη την ζωή του τον άνθρωπο. Αναδεικνύει με ενάργεια την αποδιοργάνωση  της οικογένειας και των αξιών της, γεγονός που θεωρεί πρωταρχικό για την απώλεια του ιερού και την προσωπική και συλλογική απορρύθμιση, η οποία χαρακτήριζε τον 19ο αιώνα και την οποία ο Ντοστογιέφσκι προφήτευσε για το μέλλον. Αν υποθέσουμε ότι η ύστερη νεωτερικότητα είναι μια εποχή απορρύθμισης, όπως επίσης και μια εποχή εκκοσμίκευσης αλλά και κατάλυσης των οργανικών μορφών της ζωής, μπορούμε εύκολα να αντιληφθούμε ότι αυτά που αναφέρει ο Ντοστογιέφσκι κατά αναλογία παραμένουν επίκαιρα και σήμερα.1    

Ο Ρώσος συγγραφέας ξεκινά το κείμενο αναφερόμενος στην επίσκεψη που πραγματοποίησε στο  τόπο που μεγάλωσε. Το μέρος αυτό, που ήταν ιδιοκτησία των γονιών του,  άφησε στην ψυχή του συγγραφέα ανεξίτηλες αναμνήσεις, τις οποίες διατήρησε σε ολόκληρη τη ζωή του. Οι αναμνήσεις αυτές  γέμισαν την ψυχή του και αποτέλεσαν οδοδείκτες στην πορεία του στη ζωή. Οι αναπαραστάσεις  αυτές παρέμεναν ασυνείδητες, ωστόσο πάντοτε παρούσες και επίκαιρες, έγιναν  σύμβολα του παρελθόντος, σημεία  προσανατολισμού για το μέλλον, από τα οποία μπορούσε να αντλήσει μια ολοκληρωμένη πρόταση και διδασκαλία, γύρω από την οποία θα μπορούσε να οργανώσει την ζωή του.  Ο Ντοστογιέφσκι θα σημειώσει ότι οι πρώτες αυτές αναμνήσεις είναι καθοριστικές για την ζωή του ανθρώπου, και αναρωτιέται στα σημερινά παιδιά, τι είναι πολύτιμο στις αναμνήσεις τους, υπάρχει κάτι πολύτιμο;  

Τι ακριβώς και τι είδους; Τι ακριβώς θα μεταφέρουν στην ζωής; Ποιο πολύτιμο απόθεμα τους παραδίδεται και ποιο μέλλον θα είναι σε θέση να διαμορφώσουν; 2  

Το ερώτημα αφορά την γνώση του παρελθόντος, την κατανόηση του παρόντος και τον σχεδιασμό του μέλλοντος καθώς ποτέ άλλοτε η οικογένεια δεν είναι τόσο κλονισμένη, αποδιοργανωμένη, αταξινόμητη και αδιαμόρφωτη όσο σήμερα.  

Σημειώνει εξαρχής, ότι αυτό που προτείνει δεν είναι η διατήρηση των παλαιότερων μορφών ζωής, η οποία θα είναι αδύνατη στις νέες συνθήκες, αλλά του  χαρακτήρα των εικόνων, την πληρότητα, την ακρίβεια και την σαφήνεια της ηθικής τους ποιότητας.   Ο Ντοστογιέφσκι θεωρεί ότι η οικογένεια στη Ρωσία του 19ου αιώνα χαρακτηρίζεται ως τυχαία οικογένεια. Καθώς έχασε την παλιά της μορφή, απροσδόκητα μάλιστα, αναρωτιέται αν έχει τη δύναμη να δημιουργήσει μια νέα επιθυμητή και ικανοποιητική, για την ρωσική καρδιά μορφή.  Πολλοί λένε ότι η ρωσική οικογένεια δεν υπάρχει καθόλου. Ωστόσο, πρόκειται για την οικογένεια των ανώτερων στρωμάτων ή αφορά και την λαϊκή οικογένεια;  

Μέσα στο κλίμα των μεταρρυθμίσεων είναι αναμφισβήτητο ότι θα εμφανιστούν στον λαό νέα ερωτήματα. Που θα στραφεί ο λαός για να πάρει απαντήσεις; Στον κλήρο; Ο κλήρος από καιρό δεν δίνει απαντήσεις, καθώς παραμένει αποκομμένος από τη ρίζα της ζωής.  Στο εκπαιδευτικό σύστημα; Μα το εκπαιδευτικό σύστημα και οι δάσκαλοι σε τι είναι σε θέση να απαντήσουν σήμερα;  Οι δάσκαλοι σε παλιές εποχές εμφορούνταν από ιδανικά και εμπνέονταν σε βαθμό αυτοθυσίας, διαμορφώνονταν από τα νάματα του λαού, που για τον Ντοστογιέφσκι είναι τα νάματα του Χριστού.  Σήμερα οι δάσκαλοι εμφορούνται από τις ιδέες του υλισμού και στρέφονται στην διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους.   

Τι μένει λοιπόν;  Απομένουν οι τυχαίες απαντήσεις, στις πόλεις, στους σταθμούς, στις αγορές, στο ίντερνετ και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Και οι τυχαίες απαντήσεις γεννούν ακόμα περισσότερα ερωτήματα και δημιουργείται το χάος. Να θυμηθούμε την διάκριση μεταξύ γνώμης, έγκυρης γνώμης και γνώσης όπου μπορώ να αιτιολογήσω αυτό που ξέρω. ( να δω τον Σπινόζα.)  

Στο σημείο αυτό ο Ντοστογιέφσκι θα θέσει το ερώτημα για τον προορισμό και το ρόλο της Ρωσίας στο παγκόσμιο γίγνεσθαι. Μας καλεί να αναρωτηθούμε για το ρόλο της Ελλάδας, την θέση μας στον κόσμο και τον τρόπο με τον οποίο θα μετέχουμε  στον σύγχρονο κόσμο. Πρόκειται ουσιαστικά για την απάντηση στο ερώτημα  «ποιος είμαι;»  και ποια είναι η συλλογική μας ταυτότητα σήμερα;  Στο προορισμό αυτό,  ο Ντοστογιέφσκι μας καλεί να σταθούμε πάνω από τις αμφιβολίες και τους φόβους, θεμελιωμένοι στην εμπιστοσύνη στην καλύτερη εκδοχή του εαυτού μας και να παραμείνουμε ανοιχτοί στο ενδεχόμενο.  

Στη συνέχεια ο Ντοστογιέφκι καθώς περιγράφει την επίσκεψη στον τόπο που μεγάλωσε, σχολιάζει την στάση του λαού απέναντι στα γεγονότα του πολέμου, τον πατριωτισμό, την εμπιστοσύνη στον τσάρο αλλά και την ευπιστία, τη ροπή προς την συνωμοσιολογία και την εμπιστοσύνη στα ψεύτικα νέα που αναπαράγονται από τον τύπο και διαδίδονται ανυπόστατα μεταξύ του λαού. Το πατριωτικό  φρόνημα του λαού απειλείται από την μυστικοπάθεια και την έλλειψη εμπιστοσύνης που δείχνει η κυβέρνηση προς τον λαό. Θα λέγαμε σήμερα από τις θεωρίες συνωμοσιολογίας, τον λαϊκισμό, τον αυταρχισμό που τραυματίζουν την προσωπική και συλλογική ζωή του τόπου.  

Μέσα σε αυτό το κλίμα και περιγράφοντας την ζωντάνια και την κίνηση του σταθμού των τραίνων ο Ντοστογιέφσκι παρατηρεί την είσοδο ενός ευγενή με τον γιό του οκτώ χρονών. Εντύπωση του προκαλεί το γεγονός ότι ο πατέρας καπνίζει μαζί με το παιδί του, το οποίο του ζητά συνέχεια τσιγάρο. Άραγε στο όνομα του μοντερνισμού ο πατέρας προσφέρει στο παιδί τσιγάρο αναρωτιέται ο Ντοστογιέφσκι. Η περιφρόνηση στις προκαταλήψεις, στην επιθυμία να περάσει μια νέα ιδέα, ότι προηγουμένως απαγορεύονταν, σήμερα επιτρέπεται;   

Ο  Ντοστογιέφσκι θα σημειώσει ότι η στάση αυτή των πατέρων δεν προέρχεται από μια σοβαρή στάση και ένα πάθος που συνδέεται με τον πόνο και το ενδιαφέρον για την ύπαρξη των παιδιών, αλλά από μια χαζοχαρούμενη ελαφριά, φιλελεύθερη αντίληψη, που δημιουργεί μια κωμική εικόνα, καρικατούρα της εικόνας του πατέρα, την οποία το παιδί μεταφέρει για όλη του την ζωή.  

Ωστόσο, αυτοί είναι οι επιμελείς. Οι περισσότεροι είναι οι οκνηροί. Σε κάθε μεταβατική περίοδο όπου ένα κοσμοείδωλο τίθεται υπό αμφισβήτηση, και η κατάσταση γίνεται φθίνουσα, κυριαρχεί η αμφιβολία και η έλλειψη καθαρότητας  της σκέψης. Σε αυτό το κλίμα λίγοι έχουν το ενδιαφέρον για την καλλιέργεια της κριτικής σκέψης. Οι περισσότεροι μπερδεύονται και καταλήγουν  σε μια στάση που ανευθυνότητας και αδιαφορίας για την τύχη των παιδιών τους.  

Αν τύχει να έχουν χρήματα, τους εξασφαλίζουν τα απαραίτητα, τα ντύνουν καλά, τα ταΐζουν καλά, προσλαμβάνουν γκουβερνάντες, τα στέλνουν σε ακριβά σχολεία, ωστόσο ο πατέρας εδώ δεν υπήρξε. Δεν συνδέθηκε με την καρδιά του, με τίποτα από το παρελθόν, από την παιδική ηλικία, με την οικογένεια.  Οι πατέρες είναι οκνηροί απέναντι στην οικογένεια και τα παιδιά αφήνονται στην τύχη. Και όχι μόνο αυτό, αλλά φορτώνονται και το βύθισμα στην λάσπη που αργότερα και τα ίδια αναπαράγουν. Γίνονται μάρτυρες και θυμούνται για όλη τους τη ζωή, την ολιγοψυχία των πατεράδων τους, τις κατηγορίες, τις μομφές, τη δουλικότητα, τις ποταπές πράξεις για την απόκτηση χρημάτων, εξουσίας, το ψέμα και τις ίντριγκες για την κοινωνική άνοδο. Έχοντας μεγαλώσει σε αυτό το περιβάλλον, αδυνατούν να καταλάβουν την συμπεριφορά των γονιών τους και γίνονται και τα ίδια σκληρά, αδίστακτα, στραμμένα στον εαυτό τους, αδυνατώντας να υπερβούν την μνησικακία απέναντι στους γονείς τους για την προδοσία που βίωσαν. Ζουν με αυτήν τη  λάσπη, όχι από φόβο και αδυναμία όπως οι γονείς τους, αλλά πιστεύοντας ότι έτσι επιβιώνουν και θεωρούν τη συζήτηση για τα ιδανικά ως φαντασιοπληξία. 

Τι έχει χαθεί λοιπόν, αναρωτιέται ο Ντοστογιέφσκι. Αυτό που έχει χαθεί είναι η μεγάλη ιδέα, η μεγάλη πίστη και η θεμελίωση στο ιδανικό και στο ωραίο,  γύρω από το οποίο είναι δυνατόν να διαμορφωθεί η  συλλογική συνείδηση και το οποίο  να συνδέει του πατεράδες.  Ο Ντοστογιέφσκι  θα υποστηρίξει ότι τα σπέρματα του θετικού και του ωραίου είναι αυτά που θα εμψυχώσουν τις νέες γενιές και από αυτά θα αντλήσουν κουράγιο για να δημιουργήσουν το μέλλον. Η κοινή ηθική και κοινωνική  αντίληψη  είναι αυτή που θα επιτρέψει στη νέα γενιά να ορίσει την πορεία της στη ζωή και να αντιμετωπίσει τον κατακερματισμό της γενιά των πατεράδων τους.  

Με αυτές τις σκέψεις ο Ντοστογιέφσκι ολοκληρώνει το κείμενο με την αφήγηση για την δίκη μιας οικογένειας που κατηγορήθηκε για την κακοποίηση των παιδιών της.  Οι γονείς αυτοί όχι μόνο δεν φρόντιζαν τα παιδιά, προσφέροντας τους κακές συνθήκες διαβίωσης, αλλά τα ταπείνωναν, τα υποτιμούσαν, τα κλείδωναν στην σκοτεινή  τουαλέτα, τα άφηναν να τρώνε μόνα τους για τιμωρία, τα έστελναν να κοιμηθούν στον στάβλο, τα χτυπούσαν με ότι έβρισκαν, με βέργες, με τα χέρια, και τα φέρονταν με απίστευτη σκληρότητα.  Οι γονείς αυτοί τελικά αθωώθηκαν καθώς υποστήριξαν ότι όλα αυτά τα έκαναν από αγάπη και ενδιαφέρον για τα παιδιά και προκειμένου να τα συμμορφώσουμε και να προφυλάξουμε από την ηθική εξαχρείωση.  ( Να σημειώσουμε ότι τα παιδιά όταν πέθανε η μια αδελφή τους μαζεύτηκαν και την χτυπούσαν στο πρόσωπο.) 

Η άκαρδη αυτή  στάση  και η σκληρότητα  δεν τιμωρείται από τους γραπτούς  νόμους, καθώς δεν υπάρχει άρθρο που ορίζει ως έγκλημα την ανίκανη, οκνηρή  και σκληρόκαρδη στάση των γονέων., αλλιώς θα έπρεπε να τιμωρηθεί η μισή Ρωσία.  “Και ποιος άραγε δεν δέρνει τα παιδιά του με μια βέργα”; αναρωτιέται ο συνήγορος υπεράσπισης των γονιών. Η δασκάλα των παιδιών που και αυτή έδερνε τα παιδιά με μια βέργα, υποστήριξε ότι οι γονείς αυτοί ήταν σε όλα τους ακατάστατοι και το μόνο που ζητούσαν ήταν η ησυχία τους, την αποδέσμευση από τα καθήκοντα και τις υποχρεώσεις.  Ίσως δυσκολεύονται να κατανοήσουν τα όσα συμβαίνουν γύρω τους και ενώ πρόκειται για ανθρώπους με μόρφωση, που ίσως κάποτε αγάπησαν το ωραίο και το υψηλό έχουν γίνει δειλοί μπροστά στο καθήκον. Η στροφή αυτή στον εαυτό τους καθιστά αδύνατον για αυτούς να αναπτύξουν την αγάπη που απαιτείται για την αφοσίωση σε κάποιο καθήκον, αντίθετα πιστεύουν ότι όλοι του χρωστούν κάτι και οι άλλοι είναι επιφορτισμένοι με το να ικανοποιούν τις επιθυμίες και τις απαιτήσεις τους. Το αίσθημα του θυμού και της οργής  μεταφέρεται από γενιά σε γενιά και είναι δυνατόν να οδηγήσει στη θηριωδία που εν τέλει προέρχεται από την οκνηρία.  Η οκνηρία που οδηγεί σε μια στάση αδιαφορίας για την ζωή των παιδιών καθώς στόχος των γονιών είναι η “ ησυχία τους” και που οδηγεί στη διάρρηξη του δεσμού με τα παιδά και την επικέντρωση στην κάλυψη των υλικών αναγκών και στην πραγματοποίηση επιτευγμάτων που καλύπτουν την αδιαφορία τους.  Η επικέντρωση στην υλική πλευρά της ζωής, η επιφανειακή επικοινωνία,  η επικέντρωση στην αυστηρή και αυταρχική ανατροφή, η απουσία  του χαδιού, της τρυφερότητας,, της εμπιστοσύνης πληγώνουν το παιδί, και επηρεάζουν αρνητικά την αναπτυξιακή του πορεία. Η αίσθηση της ταυτότητας, το Εγώ Είμαι, πλήττεται. Η διάψευση της επιθυμίας ενός παιδιού να το αγαπήσουν ως πρόσωπο αναγνωρίζοντας και αποδεχόμενοι  την μοναδικότητα του είναι το μεγαλύτερο τραύμα που μπορεί ένα παιδί να βιώσει θα πει η ψυχασναλύτρια Karen Horney. Η σεξουαλική κακοποίηση, η συναισθηματική, η σωματική, η θρησκευτική, η σχολική, η πολιτισμική δημιουργούν την αίσθηση της ντροπής και το αίσθημα ότι είσαι ελαττωματικός, μειονεκτικός και ποτέ δεν μετράς. Αποτελέσματα των βιωμάτων αυτών είναι η απώλεια του εαυτού, η βάναυση συμπεριφορά, η μεταφορά του τραύματος με βίαια ξεσπάσματα τα οποία  επαναλαμβάνουν την αρχική κακοποίηση, η ναρκισσιστική διαταραχή που σημαίνει την αδυναμία συγκρότησης του Εγώ Είμαι που εκφράζεται με την ακόρεστη  ανάγκη θαυμασμού, αγάπης, προσοχής, τρυφερότητας, η οποία όμως ποτέ δεν είναι αρκετή για να καλύψει το αρχικό έλλειμμα, η έλλειψη εμπιστοσύνης που οδηγεί στην ανάγκη ελέγχου, η εκδραμάτιση ως ένας τρόπος έκφρασης των παγιωμένων συναισθημάτων του φόβου, του θυμού, της θλίψης, η εξαρτημένη και καταναγκαστική συμπεριφορά, η κατάχρηση ουσιών, η αίσθηση του κενού και η θλίψη είναι ορισμένες από τις συνέπειες που εμφανίζονται στον ψυχισμό ως αποτέλεσμα του τραύματος.  

Σύμφωνα με τον Σ. Φρόυντ, τραυματικό αποκαλούμε ένα βίωμα, που μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα φέρνει μια τόσο μεγάλη αύξηση ερεθισμάτων, ώστε το άτομο δεν κατορθώνει να το δαμάσει ή να το επεξεργασθεί με τον συνήθη τρόπο του και αυτό, προκαλεί αναγκαστικά μονιμότερες διαταραχές στην ενεργειακή οικονομία του ψυχισμού. Να θυμήσουμε ότι με τον όροι οικονομία του ψυχισμού αναφερόμαστε στα μεγέθη, τις ποσότητες της ενέργειας και τις μεταμορφώσεις της εντός του ψυχικού οργάνου. Η δυναμική και η τοπική προοπτική αναφέρονται αντίστοιχα στη ρίζα των ψυχικών φαινομένων και τις μεταξύ τους σχέσεις,  και στην οριοθέτηση της ψυχικής λειτουργίας σε συνειδητό, προσυνειδητό και  ασυνείδητο.  

 Με τα λόγια του Φ. Ντοστογιέφσκι, « Ακούστε κάτι, δεν μπορούμε να θεωρήσουμε τον εαυτό μας καλύτερο από τα παιδιά, είμαστε πολύ χειρότεροι από αυτά. Εάν τα μαθαίνουμε εμείς κάτι για να τα κάνουμε καλύτερα, το σίγουρο είναι πως αυτά μας μαθαίνουν πολύ περισσότερα και μόνο η επαφή μαζί τους μας κάνει πολύ καλύτερους. Αρκεί μόνο η εμφάνιση τους ανάμεσα μας και αμέσως εξανθρωπίζεται η ψυχή μας.  Για αυτό και πρέπει να τα σεβόμαστε να προσεγγίζουμε με σεβασμό την αγγελική τους μορφή και την  αθωότητα τους, ακόμα και στην περίπτωση που θέλουμε να τα διδάξουμε κάτι.